Gagauzca sesleniş! 

Paalı sesleyicilär!

Üz on yıl geeri, 1908-cı yılda, Besarabiyada ilk Gagauzça kiyat tiparlandı. XIX asirin bitkisindän beeri bölä isteklär vardı, ama bunu yapmaa oldu kolayı sade 1905-cu yıl revolüţiyasından sora. Rusiyada parlament kuruldu, monarhiya taa yımışak bir polikaya geçti.

Gagauzların da oldu kolayı ana dilindä kiyat çıkarmaa. Bu uurda en çok izmet etti, hem bu günä kadar Gagauzların arasında ondan zeedä taa kimsey izmet etmedi, protoierey Mihail Çakir, Gagauz popazı, angısı duudu 1861-ci yılda Besarabiyada, Gagauz küüyü Çadırda, ama on yaşından ölümünä kadar, 1938-ci yıla kadar, yaşadı Kişinövda.

Popaz Mihail Çakir başladı çevirmää din tekstlerini Gagauz dilinä. Onnarı tiparlamaa deyni, o yalvardı Kişinöv episkopu istesin Sankt-Peterburgtan, Sinodtan, izin. İzin geldi 1907-ci yılın bitkisindä, da ondan sora kuruldu bir komisiya Gagauz hem Gagauzçayı bilän popazlardan. Komisiyanın başında, elbetki, Mihail Çakir oldu. Onun zaametinnän çıktı dua kiyadı (1908), Evangeliyadan parçalar (1909-1911), saatlar hem liturgiya tekstleri (1911-1912), Eski Baalantının hem Eni baalantının istoriyaları (1911, 1912).

Birinci dünnä cengi hem 1917-ci yıl revolüţiyası beklenmedik oluşlara yol açtı. 1918-ci yılda Besarabiya Romıniyaya girdi, onun için bu dönemdä Mihail Çakirin Gagauzça tekstleri romın bukvalarınnan çıktı. Onnarın arasında var Evangeliya Matfeydän (1932), Evangeliya Markudan (1935), dua kiyadının ikinci basımı (1935) hem Psaltir (1936). Taa Rusiya imperiyası zamanında tiparlamaa başladıı “Hakikatın sesi” gazetası da romın vakıdında çıktı. Bu yayın sayılêr ilk Gagauz gazetası. 2014 2017 yıllarda bu gazeta “Aydınnık” cümnä topluluu tarafından cannandırıldı, da 34 sayı genä bu adlan çıktı.

Gagauz kliseleri, birkaç örnek dışında, 1960 1990 yıllar arasında kapalıydı. Kliselär başladıynan açılmaa, Mihail Çakirin çevirileri dä lääzım oldu. Ama onnar çok zor bulunardı hem dä eski bir dillän yazılıydı, ama Gagauz dili XX asirdä büük bir yol aştı, lääzımdı şindiki kurallara görä tekstlär, ama onnar yoktu. İrmi yıl içindä birkaç din kiyadı çıktı Gagauzça, ama bir sistema taa oluşturulmadı. Moskvada Bibliyayı çevirän institun birkaç kiyat çıkardı Gagauzça.

Ondan başka, “Aydınnık” cümnä topluluu da 2011 yıldan beeri birkaç kiyat çıkardı, ama bu yayınnar klisedä kullanılan tekstlerin çok küçük bir parçası, denizdä birkaç damna kadar. Gagauz dilindä klisä tekstlerinin çok az hem yavaş çıkması birkaç sebeptän kaynaklanêr. Onnarın biri finans etersizlii. İkincisi klisedä Gagauz filologların hem filologların arasında klisä terminologiyasını bilän kişilerin az olması. Ama en büük sebep düzenni bir sistemanın olmaması. İstediin kadar saat parçası yap, ama onnarı bir sistemada toplamadıkça, birleştirmedikçä saat işlemäz. Bu iştä dä hep ölä. Ayrı-ayrı kişilär, kuruluşlar var nicä çok zaamet etsin hem kuvet harcasın, ama bu zaametleri birleştirecek hem doorudacek bir merkez yokkan, iş çok yavaş gider.

Sovet Birlii taa dalırkan, açan Gagauzlar kendi respublikasını kurdu, halk istedi, ani Gagauziyada bir klisä dä kurulsun. Klisenin başında lääzım oldun episkop, angısı durêr hepsi din topluluklarının başında, cuvap eder din adamnarını etiştirmäk için, onnarı erleştirmäk için hem başka. 1998-ci yıla kadar bütün Moldovada bir mitropolitti, angısına baalıydı hepsi kliselär küülerdä hem kasabalarda. 1998-ci yılda bu tek mitropolit bölgesi bölündü birkaç ayırı eparhiyaya. Gagauzlar istedilär Komrat merkezli bir eparhiya olsun. 1997 yılda Halk Topluşu yazdı bölä danışma hem Kişinöv mitrpolitinä, hem dä Moskva patriarhına. Ama bu danışmayı esaba almadılar, Moldovanın üülenindä yapıldı Kaul hem Lapuşna eparhiyası. Bu eparhiyanın adı birkaç kerä diişildi, da şindi onun adı Kaul hem Komrat eparhiyası, angısı baalı Kişinöv mitropoliyasına, Kişinöv mitropoliyası da baalı Moskva patriarhiyasına. Görüldüü gibi Gagauziya için ayırı bir eparhiya genä kurulmadı, ama Gagauziyayı din işlerindä Kaula baaladılar.

Gagauzların var hakı diil sade kendi eparhiyasına bir episkoplan, ama kanonnara görä var hakı kendi klisesinä birkaç episkoplan. Gagauzlar ayırı bir halk hem topluluk, kanonnar söleer, ani herbir halk lääzım kendi baş episkopunu tanısın. Bundan başka, Gagauziya avtonom bir bölgä, angısının lääzım olsun avtonom klisesi dä. Ama klisä kanonnarı hem Gagauzların hakları büünkü günä kadar çiinener. Bu üzdän Gagauziyada yavaş ilerleer ya da hiç ilerlämeer klisenin sistematik aydınnatma izmetleri   soţial yardım hem dayanışma, din tekstlerinin çevirilmesi hem tiparlanması, mediyada nasaat hem başka önemni izmetlär.

Sözün sonunda isteerim okumaa Ay-Bobanın, ölä biz deeriz Mihail Çakirä, bir sözünü: “Var umut, ani Gagauzların kulturası gidecek islää”. Bu umut yaşayacek sade ozaman, açan Gagauziyanın olacek kendi başına ya avtonom klisesi, o yaşadacek bu umudu.

Saa olun, var olun!

Sergey Kopuşçu