Türkistan bağımsızlık mücadelesinin lideri: Mustafa Şokay

Mustafa Şokay – 25 Aralık 1890 tarihinde Sırdarya eyaleti, Akmeshit ilçesi’nde dünyaya geldi.  Şokay, gazeteci, siyasetçi,  tanınmış fikir ve devlet adamı, aynı zamanda Türkistan Özerk Bölgesinin lideridir.

Mustafa Şokay, köy imamından eğitim aldıktan sonra, 1902 yılında Taşkent’teki Rus Gimnazyumu’a kabul edilip 1910 yılında oradan mezun oldu. 1912 yılında St. Petersburg İmparatorluk Üniversitesi Hukuk Fakültesi’nden mezun oldu. İngilizce, Fransızca, Türkçe ve Rusça son derece iyi biliyordu. Öğrencilik yıllarında Rus Çarlığının başkentindeki demokratik hareketlere katıldı. Şubat Devrimi öncesinde Alaş lideri Alihan Bokeyhan ile birlikte Rusya Devlet Duması Müslüman Fraksiyonu Bürosu’na Türkistan temsilcisi seçildi. 1917 devrimi sırasında güçlü bir Türkistan devletini kurma fikrini ele aldı. Taşkent’te “ Birlik Bayrak”ı gazetesini yayınladı. Orenburg’daki Alaş liderleri ile yakın temaslarını sürdürüyordu. 1917’de Yeni Margulan’daki bölgesel Müslümanlar konseyinde Türkistan Müslümanları Kongresi’nin Kokan’da düzenlenmesini teklifte bulundu.

26 Kasım 1917’de Türkistan bölgesinde düzenlenen bu özel buluşma, bölge müslümanlarının IV. Olağanüstü Kurultayı idi. Bu kurultaya Sırderya, Transkafkasya, Semerkant, Fergana ve Cetisu eyaletlerinden 200’den fazla delege katıldı.  Kurultay delegeleri 27 Kasım’da Türkistanın Bölgesel Özerkliği için oy verdiler.

Öğrencilik yıllarından itibaren Türkçülük ve Cedîdcilik akımlarını benimseyen Mustafa Şokay’ın siyasî fikirlerinin oluşmasında Kazak Alaş Millî Hareketi’nin lideri Alihan Bökeyhan’ın büyük etkisi olmuştur. Ona göre bütün Türk dünyası için böyle bir birlikten bahsedilemez, ancak Türk dünyasının kültürel birliğinin oluşturulması şarttır. Fikirleri, Paris’te 1929-1939 yılları arasında 117 sayı yayımladığı “Yaş Türkistan” dergisinde genişçe yer almıştır. Dergi Türkistan’ın siyasî, ekonomik, edebî ve kültürel meselelerini tahlil eden yazılarıyla ön plana çıkmıştır. Siyasî mücadelede basının önemine inanan Şokay’ın çeşitli dergilerde çıkmış 700’den fazla makalesi mevcuttur. Bazı gazete ve dergilerin çıkarılmasına da öncülük etmiştir. Taşkent’te Birlik Tuvı (Kazakça) ve Ulug Türkistan (Özbekçe), Tiflis’te Na Rubeja (Rusça) ve Şafak (Türkçe), İstanbul’da Yeni Türkistan, Berlin’de Yaş Türkistan (Çağatayca) dergilerinin yayım hayatına başlamasına önemli katkıları olmuştur.

Türkiye’ye özel bir önem verdiğini, “Her Türk’ün iki vatanı vardır; birincisi kendi anavatanı, ikincisi Türkiye’dir” cümlesiyle belirtmiştir. Kazakistan’da Sovyet döneminde halk düşmanı ilân edilen ve eserleri yasaklanan Şokay bağımsızlık döneminin en önemli tarihî şahsiyetlerinden biri olarak görülmektedir. Paris’e dönmek için geldiği Berlin’de âniden hastalanarak hayatını kaybetmiştir (27 Aralık 1941). Alman makamları tifüsten öldüğünü söylerken yakınları zehirlendiğini ileri sürmüştür. Mezarı Berlin Türk Şehitliği’ndedir.