Türk Kültüründe “Köstek Kesme” töreni

Türk kültüründe geçiş dönemleri vardır; doğum, ad alma, yaş günü, çocuğun ilk dişin çıkması, ilk adımlar, sünnet toyu, askerlik, evlilik, çocuk sahibi olma gibi… Bu geçiş dönemleri bireyin yaşamını etkiler, değiştirir, yeniler, güzelleştirir. Bu yüzden bu geçiş dönemleri dünyadaki bütün Türkler tarafından önemsenmekte ve genellikle bir törenle kutlanmaktadır.

Çocuk yürüme çağına geldiğinde yürüyemez ise yani geç yürüdüyse, yürürken sürekli tökezliyorsa, sık sık düşüyorsa bu durumdan kurtulması için uygulanan bir gelenek vardır. Binlerce yıldır uygulanan bu geleneğimizin adı ‘‘Köstek Kesme’’ geleneğidir. Bu gelenek pek çok kişi tarafından bilinmese de çok eski bir gelenek olup Türkistan’da halen uygulanmaktadır.

Anadolu’nun birçok yerinde de bu törenin az çok benzer şekilde gerçekleştirildiğini görmekteyiz.
Köstek kesme geleneğinin amacı çocuğun bundan sonraki yaşamında düşmeden, sağlam adımlarla yol almasıdır. Dualarla, dileklerle, ikramlarla, akrabaların ve komşuların katılımıyla, ayağının bağı çözülmek istenen çocuk için renkli bir tören gerçekleştirilir…

Yürümesi geciken çocuklara uygulanır

Yürüme çağına gelmiş, yeni yeni yürümeye başlayan çocuklar, ak bir örtü üzerine alınır ve ayakları birbirine bir iple bağlanır. Bu ip çok sıkı olmaz, küçük adımlar atacak aralıkta bağlanır. Tercihen kırmızı ip kullanılsa da diğer renkler de kullanılabiliyor. Çocuğun bu şekilde bir iki adım atması sağlanır.

Bir iki adımdan sonra bu ip makasla kesilir. İpi kesen kişinin; tecrübeli, bilgili ve ortamdaki en yaşlı kişi olmasına önem verilir. İpi kesme işi Anadolu’da genellikle Cuma günü yapılmakta ve bu görev genelde Cuma namazından çıkan ilk kişiye verilmektedir. Bazen de yürüyebilen çocuklar arasında kısa bir koşu düzenlenir, daha hızlı koşan çocuğa, töreni yapılan çocuğun ayaklarındaki ip kestirilir. Böylece onun da hızlı ve düzgün yürüyüp, koşabileceğine inanılır.

Ayrıca, çocuk özellikle ak bir örtü üzerine konur ve önüne değerli şeyler konulur ki yolu açık ve bereketli olsun. Samsun, Ordu, Ankara, Bilecik, Diyarbakır, Mersin, Erzurum, Denizli gibi pek çok ilimizde bu gelenek halen uygulanmaktadır.

Köstek kesmenin ana vatanı Altaylar

Anadolu’da ve Anadolu dışındaki Türk topluluklarında farklı isimlerle anılan, ancak aynı işlevsel özelliğe sahip olan köstek kesmenin ana vatanı Altaylardır ve çeşitli nedenlerle Türkistan’dan ayrılan Türklerin bu geleneği gittikleri topraklara taşıdıkları düşünülmektedir.

Altay Türkleri arasında bugün de yapılmakta olan “koy göçö” bayramı, köstek kesme ile benzer özellikler taşımaktadır. Geleneğin uygulanışı şöyledir: “Bir yaşına basan çocuğun ayakları bir iple bağlanır ve çocuğun ileriki hayatında kendi ayaklarının üzerinde durması yönünde iyi dileklerde bulunularak ip kesilir. Çocuğun dayısı gelerek çocuğun saçından keser ve kestiği saçları çocuk 14 yaşına geldiği zaman ailesine göstererek onlardan hediye alır. Bunun karşılığında çocuğa at hediye eder.
Kırgız ailelerde çocuk, adım atmaya ve yürümeye başladığında “tuşoo kesüü toyu” adıyla bir tören yapılır. Bu törenle, çocuğun iyi yürümesi, adımlarını sağlam atması, kendine güvenmesi ve yaşamında zorluklarla karşılaşmaması amaçlanır.

Törende yedi-on iki yaş aralığındaki çocuklar arasında koşu yarışması düzenlenir; birinci gelen çocuk, yeni yürümeye başlayan çocuğun iki ayağına bağlanan ipi keser. Tören sonrası koyun kurban edilerek, çeşitli oyunlar ve eğlenceler düzenlenir.

Kazaklarda bu törene “tusau kesu” derler. Özbek, Tatar, Başkurt, Karaçay-Malkar arasında da geç yürüyen ya da yürümeyen çocuklara bu tören uygulanmaktadır.
Köstek Kesme töreni Anadolu Türklerinde de kısmen sürdürülmektedir. “Adağını kesme, adağını kestirme, adak kesme, ağdaş pişirme, ayak çizme, ayak kesme, ayak kösteğini kesme, ayak poğaçası yapma, aydaş kaynatma, duşak-duşak-düşşak kesme, hoppala, iplik kesme, köstek kesme, köstekleme, köstek kırma” gibi türlü adları olan bu tören ayrıca “Tay-Tay” olarak da bilinir.

Bugün halen çocukların iki elinden tutulup tay-tay denmesi, çabuk yürümeleri için dilenen bir dilektir ve Köstek Kesme töreninin cılızlaşmış bir devamı niteliğindedir.